قلب انسان، اندامی عضلانی و حیاتی است که با انقباض و انبساط منظم خود، خون را در سراسر بدن پمپ میکند. درک دقیق آناتومی قلب انسان به ما کمک میکند بفهمیم چگونه اجزای مختلف آن هماهنگ عمل میکنند تا اکسیژن و مواد مغذی به همه سلولها برسند.
توضیح: تفاوت فشار بین بطنها، نشاندهنده تفاوت وظایف آنهاست. بطن چپ برای پمپاژ خون به کل بدن، به فشار بسیار بیشتری نیاز دارد.
مقدمهای بر آناتومی قلب انسان
در این بخش، به شکل کلی، محل قرارگیری، اندازه، وزن و لایههای بافتی قلب میپردازیم تا درک اولیه از ساختمان قلب داشته باشیم.
جایگاه قلب در بدن و شکل کلی
قلب در مرکز قفسه سینه، کمی متمایل به سمت چپ قرار دارد. این اندام در فضای میانی میان دو ریه (مدیاستن) واقع شده و توسط استخوان جناغ از جلو و ستون فقرات از پشت محافظت میشود. شکل قلب شبیه مخروطی است که نوک آن به سمت پایین و چپ متمایل است؛ این بخش را «اپکس» یا نوک قلب مینامند. موقعیت دقیق آن به نحوی است که پزشکان میتوانند صدای تپش را از بین دندههای پنجم در سمت چپ سینه بشنوند.
اندازه، وزن و تغییرات فردی
میانگین اندازه قلب انسان تقریباً برابر با مشت بسته فرد است. وزن آن در مردان بین ۲۸۰ تا ۳۴۰ گرم و در زنان بین ۲۳۰ تا ۲۸۰ گرم است. البته در ورزشکاران حرفهای ممکن است قلب کمی بزرگتر و قویتر شود. این تغییر ناشی از افزایش حجم عضله قلب برای پاسخ به فعالیتهای بدنی شدید است.لایههای بافتی قلب
قلب از سه لایه اصلی تشکیل شده است:- اندوکارد (Endocardium): لایه داخلی که سطح حفرهها و دریچهها را میپوشاند.
- میوکارد (Myocardium): ضخیمترین لایه و از بافت عضلانی خاصی ساخته شده که مسئول انقباض است.
- اپیکارد (Epicardium): لایه خارجی که در تماس با پریکارد یا کیسه محافظ قلب قرار دارد.
اجزاء اصلی و بخشهای قلب
قسمتهای مختلف قلب انسان شامل چهار حفره، چهار دریچه و مجموعهای از دیوارهها و عروق متصل است. این اجزا با نظم دقیق کنار هم قرار گرفتهاند تا خون را در مسیر درست هدایت کنند.سپتومها و جداسازی نیمه راست و چپ
دیوارهای عضلانی به نام «سپتوم» قلب را به دو بخش راست و چپ تقسیم میکند. سپتوم بینبطنی (Interventricular Septum) بین بطن راست و چپ قرار دارد، در حالی که سپتوم بیندهلیزی (Interatrial Septum) دو دهلیز را از هم جدا میکند. این جداسازی از مخلوط شدن خون اکسیژندار و بدون اکسیژن جلوگیری میکند — نکتهای حیاتی برای کارکرد صحیح بدن.دهلیزها
دهلیزها حفرههای بالایی قلب هستند که خون را از بدن یا ریهها دریافت میکنند.- دهلیز راست: خون بدون اکسیژن را از سیاهرگهای بزرگ (ورید اجوف فوقانی و تحتانی) میگیرد.
- دهلیز چپ: خون اکسیژندار را از ریهها از طریق چهار ورید ریوی دریافت میکند.
- وظیفه اصلی دهلیزها: ذخیره موقت خون و انتقال آن به بطنها در زمان مناسب.
بطنها
بطنها حفرههای پایینی قلباند که وظیفه پمپاژ خون به سراسر بدن را بر عهده دارند.- بطن راست: خون را از دهلیز راست گرفته و از طریق شریان ریوی به ریهها میفرستد.
- بطن چپ: خون اکسیژندار را از دهلیز چپ گرفته و با فشار بالا به آئورت و سپس کل بدن پمپ میکند.
دریچههای قلب
چهار دریچه قلب نقش حیاتی در کنترل جهت جریان خون دارند.- دریچه تریکوسپید (سهلتی): بین دهلیز راست و بطن راست
- دریچه ریوی: بین بطن راست و سرخرگ ریوی
- دریچه میترال (دولتی): بین دهلیز چپ و بطن چپ
- دریچه آئورت: بین بطن چپ و آئورت
سیستم هدایت الکتریکی قلب
برای اینکه قلب بتواند با نظم خاصی بتپد، باید سیگنالهای الکتریکی دقیقی در بافت آن منتقل شود. در این بخش با سیستم هدایت قلب آشنا میشویم که ریتم و هماهنگی ضربان را تنظیم میکند.
گره سینوسی–دهلیزی (SA Node)
این گره در دیواره دهلیز راست قرار دارد و «ضربانساز طبیعی قلب» محسوب میشود. گره SA سیگنالهای الکتریکی را با سرعتی منظم ایجاد میکند (حدود ۶۰ تا ۱۰۰ بار در دقیقه). این سیگنالها ابتدا باعث انقباض دهلیزها میشوند تا خون به بطنها منتقل شود.گره دهلیزی–بطنی (AV Node)
سیگنالهای تولیدشده از گره SA به گره AV میرسند که در بین دهلیز و بطن قرار دارد. این گره کمی تأخیر ایجاد میکند تا بطنها فرصت پر شدن کامل از خون را داشته باشند. سپس پالس الکتریکی را به پایین منتقل میکند.دسته هیس و فیبرهای پورکنژ
از گره AV، سیگنال وارد دسته هیس شده و سپس به شاخههای چپ و راست تقسیم میشود. این شاخهها در نهایت به شبکهای از الیاف ظریف به نام فیبرهای پورکنژ (Purkinje Fibers) میرسند که باعث انقباض هماهنگ دیوارههای بطن میشوند. این ترتیب دقیق انقباض، تضمین میکند که خون به شکل مؤثر از قلب خارج شود.جریان خون در قلب
جریان خون در قلب، یکی از مهمترین جنبههای درک آناتومی قلب انسان است. هر انقباض قلبی باعث گردش خون بین اندامها و ریهها میشود. این فرآیند از دو مسیر اصلی تشکیل شده است: گردش ریوی و گردش سیستمیک.مسیر خون کماکسیژن
خون کماکسیژن از سراسر بدن به دهلیز راست وارد میشود. سپس از طریق دریچه تریکوسپید وارد بطن راست شده و با انقباض آن، از دریچه ریوی عبور کرده و به سرخرگ ریوی میرود. در ریهها، تبادل گاز انجام میشود؛ دیاکسید کربن خارج و اکسیژن وارد خون میشود.مسیر خون پُراُکسیژن
خون غنی از اکسیژن از ریهها از طریق چهار ورید ریوی به دهلیز چپ میرسد. پس از عبور از دریچه میترال وارد بطن چپ میشود. با انقباض بطن چپ، خون با فشار زیاد از طریق دریچه آئورت به آئورت و از آنجا به کل بدن پمپ میشود. این دو مسیر با نظم دقیق عمل میکنند تا اکسیژن همیشه به بافتها برسد و مواد زاید دفع شود.چرخه قلبی: دیاستول و سیستول
چرخه قلبی شامل دو مرحله است:- دیاستول: مرحله استراحت قلب، در این زمان حفرهها پر از خون میشوند.
- سیستول: مرحله انقباض عضله قلب برای خروج خون از بطنها.
جدول مقایسه فشار و حجم بطنها
|
مرحله |
بطن راست (میلیمتر جیوه) | بطن چپ (میلیمتر جیوه) |
حجم پایان دیاستول (میلیلیتر) |
|
دیاستول |
0 تا 8 | 0 تا 12 |
حدود 120 |
|
سیستول |
15 تا 30 | 100 تا 140 |
حدود 70 خروجی (SV) |
عروق تغذیهکننده قلب (خونرسانی به عضله قلب)
خود عضله قلب نیز مانند سایر اندامها به خون نیاز دارد. رگهایی که وظیفه خونرسانی به قلب را دارند، عروق کرونری نامیده میشوند. شناخت این رگها برای درک کامل ساختمان قلب انسان ضروری است.سرخرگهای کرونری
دو سرخرگ کرونری اصلی از ابتدای آئورت منشعب میشوند:- سرخرگ کرونری راست (RCA): بیشتر بخش راست قلب، گره SA و AV را خونرسانی میکند.
- سرخرگ کرونری چپ (LCA): به دو شاخه اصلی تقسیم میشود:
- LAD (Left Anterior Descending): سطح جلویی بطن چپ و سپتوم بینبطنی را تغذیه میکند.
- Circumflex (Cx): نواحی جانبی دهلیز و بطن چپ را خونرسانی میکند.
سیاهرگهای کرونری و سینوس کرونری
خون مصرفشده از عضله قلب توسط مجموعهای از سیاهرگها جمعآوری میشود که به سینوس کرونری در پشت دهلیز راست تخلیه میگردند. این ساختار باعث بازگشت مؤثر خون به دهلیز راست میشود تا دوباره وارد چرخه گردش عمومی شود.نقش شبکه مویرگی
مویرگهای قلبی شبکهای پیچیدهاند که تبادل اکسیژن و مواد غذایی با سلولهای میوکارد را انجام میدهند. هرگونه اختلال در این شبکه، باعث ایسکمی موضعی میشود — یعنی بخشی از قلب بهطور موقت از خون محروم میماند.
نکات بالینی
پلاکهای چربی، گرفتگی عروق و اسپاسم کرونری از عوامل مهم کاهش جریان خون هستند. دکتر عبدی اردکانی تأکید میکند که تشخیص زودهنگام تنگی عروق با آنژیوگرافی میتواند از حمله قلبی پیشگیری کند.ارتباط ساختار و عملکرد: چگونه ساختار باعث کارکرد میشود
هر بخش از آناتومی قلب انسان بهگونهای طراحی شده که وظیفه خاصی را به بهترین شکل انجام دهد. ترکیب دقیق ساختار و عملکرد، راز کارایی فوقالعاده این اندام است.ضخامت دیواره بطن چپ و فشار زیاد
بطن چپ دیوارهای سه برابر ضخیمتر از بطن راست دارد، زیرا باید خون را با فشار زیاد به تمام بدن بفرستد. این ضخامت باعث مقاومت بالا در برابر فشار و پیشگیری از پارگی یا خستگی عضله قلب میشود.شکل هندسی حفرهها و جریان خون
قلب دارای حفرههایی مخروطی و متناسب با مسیر خروجی خون است. این طراحی باعث میشود جریان خون بدون اصطکاک زیاد حرکت کند و انرژی انقباض تلف نشود.اهمیت اندازه و موقعیت دریچهها
دریچهها دقیقاً در نقاطی قرار دارند که اختلاف فشار بیشترین تأثیر را دارد. این موقعیت هوشمندانه، از برگشت خون جلوگیری کرده و باعث گردش یکطرفه میشود.هماهنگی بین سیستم الکتریکی و مکانیکی
سیستم هدایت الکتریکی (SA، AV، پورکنژ) دقیقاً با عملکرد مکانیکی قلب هماهنگ است. اگر این نظم بر هم بخورد (مثلاً در آریتمیها)، پمپاژ خون دچار اختلال میشود.نکات تطبیقی و تغییرات در شرایط ویژه
قلب انسان در برابر تغییرات محیطی، فعالیت بدنی و بیماریها رفتار متفاوتی نشان میدهد. آشنایی با این تطبیقهای فیزیولوژیکی به ما کمک میکند عملکرد واقعی و دینامیک قلب را بهتر درک کنیم.قلب در ورزشکاران
در افراد ورزشکار، بهویژه در ورزشهای استقامتی، عضله قلب ضخیمتر و حجیمتر میشود. این پدیده را هیپرتروفی فیزیولوژیک مینامند. در نتیجه:- حجم ضربهای (حجمی از خون که در هر ضربان پمپاژ میشود) افزایش مییابد.
- ضربان قلب در حالت استراحت کاهش مییابد (گاهی به ۴۵ تا ۵۵ در دقیقه).
- بازدهی کلی سیستم قلبی–عروقی بالا میرود.
قلب در بیماریها
در بیماریهای قلبی، ساختار و عملکرد قلب ممکن است تغییر کند:- در نارسایی قلبی، بطنها گشاد میشوند و توان انقباض کاهش مییابد.
- در فشار خون بالا، دیواره بطن چپ ضخیمتر میشود (هیپرتروفی پاتولوژیک).
- در سکته قلبی، بخشی از عضله میمیرد و انقباض آن ناحیه متوقف میشود.
تغییرات در سنین مختلف
- در نوزادان، قلب نسبت به اندازه بدن بزرگتر است و ضربان قلب حدود ۱۲۰ تا ۱۴۰ بار در دقیقه است.
- در بزرگسالان، نسبت اندازه قلب به بدن کمتر و ضربان حدود ۶۰ تا ۸۰ در دقیقه است.
- در سالمندان، دیوارهها ممکن است سفتتر شوند و کارایی دریچهها کاهش یابد.
منابع و ارجاعات
- دکتر علیرضا عبدی اردکانی، فوق تخصص قلب و عروق و آنژیوپلاستی.
- Guyton and Hall. Textbook of Medical Physiology, 14th Edition.
- Moore, K. L., Clinically Oriented Anatomy, 9th Edition.
- American Heart Association (AHA) – Educational Resources on Human Heart Anatomy.
